Trudności z koncentracją uwagi u dzieci

    Istotne znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych dziecka ma uwaga. Dzięki niej  możliwe jest uzyskiwanie potrzebnych informacji, ich przetwarzanie oraz zapamiętywanie. Sprawia ona, że dziecko może skupić się na przedmiocie percepcji, treści zadania oraz kontroli czynności własnej.

Wśród dzieci występują różnice indywidualne w umiejętności skupiania uwagi dowolnej oraz w stopniu koncentracji uwagi. Trudności z koncentracją uwagi przejawiają się także w różny sposób. Niektóre dzieci nie mogą skupić się na wykonywaniu jednej czynności, są stale w ruchu, pracują w sposób chaotyczny
i mało staranny. Z drugiej strony tzw. spokojni marzyciele są powolni, potrzebują więcej czasu na rozpoczęcie czynności, zapominają o szczegółach zadania.

Do 5 r.ż. uwaga dziecka ma charakter mimowolny (dziecko skupia się na wyrazistych cechach nowego bodźca, na bodźcach atrakcyjnych i /lub o dużej intensywności.  Oznacza to, że dzieci w wieku przedszkolnym szybko ulegają rozproszeniu uwagi, mogą często zmieniać kierunek zainteresowania, bez dokończenia rozpoczętej czynności. Między 5. a 7 r.ż. następuje zmiana w zakresie uwagi, kiedy to uwaga zaczyna być kontrolowana przez wewnętrzne reguły poznawcze. Okres późnego dzieciństwa to czas kiedy następuje m.in. postęp w funkcjonowaniu uwagi dzieci. Jest to wynik dojrzewania centralnego układu nerwowego oraz wynik uczenia się – jak być uważnym w sytuacjach tego wymagających. Wraz z wiekiem uwaga staje się coraz bardziej zależna od celu oraz struktury czynności poznawczych. W miarę dojrzewania funkcjonowanie poznawcze dzieci charakteryzuje coraz większa systematyczność oraz elastyczność. Starsze dzieci potrafią już w większym stopniu ukierunkowywać uwagę podczas nauki.

Zdolność koncentracji uwagi jest jednym z podstawowych czynników odpowiedzialnych za postępy w nauce. Dlatego też, najczęściej stopień umiejętności koncentracji uwagi ma odzwierciedlenie w postępach szkolnych.
Dzieci, które mają słabe wyniki w nauce zazwyczaj:
poświęcają zadaniu nieodpowiednią ilość czasu (koncentracja za długa lub za krótka)
mają trudności ze stworzeniem odpowiedniego planu pracy
nie analizują w odpowiedni sposób zadania- nie stosują strategii umysłowych
nie wystarczająco mobilizują się do osiągnięcia powodzenia.

Oto lista zachowań, które mogą sugerować obecność zespołu zakłóceń uwagi:

1. Dziecko wykazuje trudności w koncentracji na szczegółach, popełnia błędy uwagowe (opuszczanie, pominięcie).
2. Ma trudności z organizacją pracy oraz zajęć.
3. Niechętnie podejmuje zadania wymagające dłuższego wysiłku intelektualnego, nie potrafi przez dłuższy czas skupić się na zadaniu.
4. Sprawia wrażenie jakby zapominało usłyszane przed chwilą polecenie.
5. Gubi przybory szkolne i inne rzeczy potrzebne do pracy i nauki.
6. Łatwo ulega rozproszeniu pod wpływem słabych nawet bodźców.
7. Zapomina o codziennych obowiązkach.
8. Zmienne tempo pracy: od nadmiernie szybkiego do wolnego.

Nie istnieje jednak ostra granica podziału między zespołem zaburzeń uwagi
a normalnym zachowaniem. Warto wiedzieć również, iż objawy zakłóceń uwagi mogą być spowodowane przeciążeniem nadmiarem zajęć pozaszkolnych oraz szybko zmieniających się aktywności (pseudozaburzenie uwagi- pseudo-ADD).
Dlatego całościowa diagnoza powinna uwzględniać dane z wielu różnych sytuacji oraz źródeł. W trakcie diagnozy zaburzeń uwagi bierze się pod uwagę nie tylko obecność symptomów, ale również ich intensywność, okres ujawnienia się i czas trwania.

Jak pomóc dziecku z zaburzeniami uwagi?

Dzieciom łatwo rozpraszającym się, niezorganizowanym  potrzebne są zewnętrzne ograniczenia i pomoc ze strony osób dorosłych.

1. Pomóż dziecku zapanować nad codziennym obowiązkami. Dzieci, które mają trudności z koncentracją uwagi, mogą np. unikać odrabiania lekcji, bo mają przekonanie, że wszystko, co jest związane ze szkołą, wiąże się jednocześnie z porażką. Dlatego przy  odrabianiu lekcji, dziecko będzie zajmowało się czymś innym (przepakowywaniem plecaka, zadawaniem różnych pytań, będzie mówiło, że źle się czuje itp.). Wtedy  ważne jest, aby nakierować uwagę dziecka na pracę- warto zacząć od uporządkowania biurka. Usuwamy wtedy niepotrzebne rzeczy, które mogą rozpraszać uwagę.

2. W organizacji codziennych zajęć,  warto   zastosować praktyczne pomoce: segregatory, organizery, porządkujące zakładki i pojemniki. Pomaga to odzyskiwać stopniowo poczucie kontroli nad przedmiotami będącymi własnością dziecka. Dotyczy to zarówno przedmiotów codziennego użytku, jak również przyborów szkolnych.  Należy również  przypominać dziecku regularnie o odkładaniu rzeczy na ich miejsce.

3. Wdrażaj dziecko do stopniowego wydłużania okresów koncentracji na zadaniach.

4. Rozwijaj u dziecka systematyczność, wytrwałość. Pomoże w tym dbanie o stały rytm dnia, okresy snu i czuwania, pory wykonywania obowiązków i czas na odpoczynek.

5. Ważne aby dziecko wykonywało tylko jedną czynność, aby nie zaczynało kilku działań naraz.

6. Rozmawiaj często z dzieckiem, słuchaj go uważnie. Pytaj się jak minął dzień, jak się czuje. Jeżeli opowiada w sposób chaotyczny – staraj się nakierować go na główny temat.

7. Wprowadź zmiany w diecie: unikaj czekolady, coca-coli, słodyczy, konserwantów
i sztucznie barwionych produktów. Większość badań wskazuje na negatywny wpływ niektórych składników zawartych w potrawach na zachowanie dziecka z zaburzeniami uwagi.

8. Pamiętaj o zaspokojeniu potrzeby ruchu- dzieci  mające trudności z uwagą, mają zazwyczaj dużo energii i chętnie angażują się w aktywność fizyczną. Znajdź sposób na rozładowanie energii np. poprzez sport.

9. Dbaj o atmosferę spokoju i akceptacji w domu. Staraj się, aby w podejściu do dziecka miała miejsce jak największa pewność i przewidywalność (jasno określone reguły, wymagania, oczekiwania, konsekwencje pozytywne i negatywne) – sprzyja to kształtowaniu poczucia bezpieczeństwa.  Nadmierne obciążenie konfliktami domowymi nie służy koncentracji uwagi, jak również prawidłowemu rozwojowi dziecka.

10. W postępowaniu z dziećmi z zaburzeniami uwagi zarówno w domu, jak
i w szkole należy przestrzegać trzech zasad (3 x R):
1. regularność– działania w ustalonym rytmie, unikanie gwałtownych i  radykalnych zmian, ograniczenie hałaśliwych dźwięków i silnych wrażeń
2. rutyna– wykonywanie określonych czynności o ściśle określonych porach dnia wg tej samej kolejności i stałego schematu
3. repetycja– nieustające powtórki, wymagające dużej cierpliwości, wielokrotne powtarzanie prostych poleceń i upewnianie się czy dziecko je dobrze zrozumiało (osłabiona pamięć świeża)

Literatura:
1. B. Harwas -Napierała (red.) ,,Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka” Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
2. U. Oszwa ,,Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej”  Oficyna Wydawnicza ,,Impuls” Kraków 2007

Opracowanie: A. Walasik