Rozwój chwytu dziecka – etapy rozwoju od pierwszych chwytów po pisanie

Celem oddziaływa w ramach WWRD jest jak najwcześniejsze wykrycie nieprawidłowości rozwoju oraz odpowiednie dobranie ćwiczeń do jego indywidualnych potrzeb. Jednym z istotnych obszarów rozwoju dziecka na tym etapie jest nabywanie sprawności motorycznej i manualnej. Z tego też względu osoby pracujące z najmłodszymi dziećmi powinny posiadać wiedzę m.in. na temat rozwoju chwytu dziecka. Wiedza taka pozwala na wczesne zauważenie ewentualnych nieprawidłowości i podejmowanie oddziaływań terapeutycznych. Sprawdź, jak powinien przebiegać rozwój chwytu u dziecka w pierwszym roku jego życia. Dowiedz się również po czym poznać prawidłowy bądź nieprawidłowy sposób trzymania kredki czy ołówka u dziecka w wieku przedszkolnym.

Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka ma na celu umożliwienie objęcia specjalistyczną opieką dziecka oraz jego rodzinę od chwili rozpoznania pierwszych niepokojących symptomów zaburzeń. Z tego powodu opinia o potrzebie wczesnego wspomaganiu rozwoju może otrzymać kilkumiesięczne dziecko – jeszcze przed korzystaniem z wychowania przedszkolnego.

WWRD ma na celu pobudzanie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do czasu podjęcia nauki w szkole.

Należy pamiętać, że brak wczesnego oddziaływania może opóźnić, utrudnić, lub nawet uniemożliwić prawidłowy rozwój dziecka. Zbyt późne podjęcie działań naprawczych często prowadzi do powstawania i utrwalania nieprawidłowych nawyków, które trudno jest wyeliminować w późniejszym okresie.

Etapy rozwój chwytu dziecka – podstawowe informacje

Warto znać podstawowe informacje na temat rozwoju sprawności ręki, szczególnie w aspekcie rozwoju grafomotorycznego. Zdarza się bowiem, że rodzice, opiekunowie lub nauczyciele, zbyt wcześnie wymagają od dzieci wykazania się określonymi sprawnościami. Innym razem nie dostrzegają pierwszych, istotnych sygnałów nieprawidłowego lub opóźnionego rozwoju kończyny górnej. Zarówno stawianie zbyt wysokich wymagań, jak i brak reakcji na pierwsze symptomy opóźnienia w rozwoju sprawności ręki mogą skutkować trudnościami w nabywaniu jednej z najważniejszych umiejętności szkolnych – pisania. Noworodek ma napięcie mięśniowe skoncentrowane na obwodzie ciała. Oznacza to, że prezentuje niskie napięcie tułowia, ale ma mocno napięte ręce i nogi. Kończyny górne są ugięte w łokciach i blisko tułowia, dłonie zaciśnięte w pięść. Charakterystyczne jest silne zaciskanie dłoni na podanym przedmiocie czy palcu dorosłego. Nie wynika to jednak ze świadomie stosowanej umiejętności, ale z odruchu neurologicznego, nazywanego odruchem chwytnym dłoni. Podejrzewa się, że setki tysięcy lat temu odruch ten był potrzebny do chwytania się futra lub ciała mamy. Już w tak wczesnym okresie rozwoju można zaobserwować wkładanie dłoni do ust. Prawidłowo rozwijające się niemowlę w wieku 3-4 miesięcy poprzez autoeksplorację dłońmi jamy ustnej, stymuluje swoje mięśnie oralne. Dzięki aktywnemu odruchowi gryzienia pobudza ruchy szczęki, które dają początek odruchowi żucia, niezbędnemu podczas jedzenia. Taka stymulacja jamy ustnej przez dziecko określana jest pojęciem mouthing . Dzięki mouthing niemowlę zdobywa ważne informacje o otaczającym je świecie: poznaje faktury, kształty, rozmiary, temperaturę zabawek, dłoni, palców. To fundament dla rozwoju umiejętności związanych z jedzeniem i piciem. Z tej przyczyny nie należy zabraniać dziecku wkładania swoich dłoni do ust.

Rozwój sprawności ręki w pierwszym roku życia dziecka

W ciągu pierwszego roku życia z każdym kolejnym miesiącem spada napięcie kończyn górnych. Zwiększa się ich mobilność, ruch staje się co raz bardziej precyzyjny i celowy. W trzecim miesiącu życia dziecko zaczyna utrzymywać podany przedmiot, trąca ręką zawieszone nad nim zabawki, obserwuje z zainteresowaniem swoje ręce.

Do czwartego miesiąca życia powinien zaniknąć odruch chwytny dłoni.

W piątym miesiącu życia niemowlę chwyta dłońmi stopy i wkłada je do ust. Potrafi chwycić dwie zabawki do dwóch dłoni, przekłada przedmiot z jednej ręki do drugiej.

W szóstymi miesiącu życia pojawia się umiejętność przekraczania ręką linii środka ciała (może podjąć próbę sięgnięcia lewą ręką po przedmiot, będący po prawej stronie ciała). Siódmy miesiąc to początek zabawy w rzucanie przedmiotami. Może pojawić się umiejętność ustawienia w pozycji czworaczej oraz pozycji „pływaka” (leżenie na brzuchu ze wszystkimi kończynami w górze).

Ósmy miesiąc to zazwyczaj początek zbierania z podłogi wszystkich drobnych przedmiotów i wkładania ich do ust.

W dziewiątym miesiącu życia widoczna jest aktywność przeciwstawionego reszcie palców kciuka – dziecko rozpoznaje nim faktury czy temperaturę powierzchni. Potrafi też celowo, w wybranym przez siebie świadomie momencie, upuszczać przedmioty.

Dziesiąty miesiąc przynosi umiejętność odseparowania palca wskazującego i użycia go (np. w celu naciśnięcia przycisku). Niemowlę potrafi także naśladować proste czynności dłońmi np. wykonać pa-pa lub brawo.

Dopiero w jedenastym i dwunastym m. ż. dziecko potrafi złapać kredkę, utrzymać ją w dłoni i mazać nią po kartce. Jest to jednak jeszcze chwyt niepodobny do tego, który powinien ukształtować się na początku edukacji szkolnej.

Jakie sprawności ręki powinny pojawić się w okresie żłobkowym i przedszkolnym?

Początek drugiego roku życia przynosi umiejętność wykonywania dwóch różnych czynności dwiema rękami np. jedną ręką dziecko trzyma kubeczek a drugą naciska na klawisz instrumentu. Precyzja ruchów ręki pozwala na zabawę w budowanie wieży, otwieranie pudełek, ugniatanie plasteliny, przekładanie kartek w książce czy rysowanie chaotycznych wzorów na kartce. Dopiero dwuletnie dziecko, któremu dano wcześniej szansę na nabycie tej umiejętności, będzie w stanie samodzielnie trzymać i podnosić do ust kubeczek z napojem (bez rozlewania płynu). Chwyty przedmiotów np. kredki czy łyżki odbywają się palcami, a nie całą dłonią. Dwulatek może niedbale wycinać już nożyczkami linię prostą czy nawlekać koraliki na sznurek.

Co ciekawe, dopiero przed trzecimi urodzinami dziecko jest w stanie narysować dwie przecinające się linie (krzyżyk).Trzylatek lubi zabawy masami plastycznymi. Rysuje prostą postać człowieka tzw. głowonoga.

Dopiero czteroletnie dziecko potrafi dostrzec linie konturów kolorowanki i podejmować próby niewychodzenia za nie. Z plasteliny potrafi ulepić odwzorowanie postaci ludzkiej. Trzyma bez rozlewania płynu kubek jedną ręką. Jest w stanie nabyć umiejętność wiązania butów. Uważa się, że w wieku sześciu lat dziecko uzyskuje pełną sprawność ręki. Z każdym kolejnym rokiem życia będzie ją doskonalić.

Jak zmienia się z wiekiem sposób chwytania?

Do około czwartego miesiąca życia dziecko, ze względu na występowanie odruchu chwytnego dłoni, nie potrafi samo chwycić przedmiotu, a podanego wypuścić z pięści. Od czwartego miesiąca życia występuje chwyt hakowy – dziecko zagarnia przedmiot wszystkimi palcami, także przylegającym do reszty palców nieodseparowanym jeszcze kciukiem. Kciuk przechodzi do opozycji ok. 5 miesiąca życia. Daje to początek chwytu cylindrycznego (zagarnianie palcami z odseparowanym kciukiem). Ósmy miesiąc to początek okresu fascynacji drobnymi przedmiotami. Do ich zbierania przydaje się kształtująca się w tym wieku nowa forma chwytania tzw. chwyt szczypcowy, który angażuje trzy palce: wskazujący, środkowy i kciuk. Koniec pierwszego roku życia to nowa umiejętność dłoni – chwyt opuszkowy (zwany także chwytem pęsetkowyb), czyli dwupalcowy (palec wskazujący i kciuk).Zmiany pojawiające się w sposobie chwytania przedmiotów w pierwszym roku życia są kamieniem węgielnym dla rozwoju sprawności grafomotorycznej. Sposób chwytania (stosowny do wieku) odzwierciedla możliwości fizyczne dziecka. Prawidłowy chwyt kredki daje podstawę dla rozwoju estetycznego i ekonomicznego sposobu pisania. Warto zauważyć, że rozwój chwytu nie przebiega liniowo. Dzieci używają sposobu, z którym zostały zapoznane. Chętnie eksperymentują, zmieniają chwyty w zależności od rodzaju narzędzia pisarskiego czy wielkości wykonywanej pracy plastycznej. W rozwoju chwytu pisarskiego można wyróżnić trzy stadia: stadium chwytów prymitywnych, przejściowych oraz dojrzałych.

Prymitywne chwyty pisarskie charakteryzuje:

• • chwyt proksymalny (skierowana do środka pięść) kredki z użyciem siły,

• • mobilność stawu barkowego, a więc ruch całej ręki (brak ruchomości nadgarstka),

• • brak wyizolowanych ruchów palców, dążenie kciuka do opozycji.

Prymitywne typy chwytu narzędzi pisarskich są typowe dla dzieci w wieku 1–4 lat.

Przejściowe chwyty pisarskie charakteryzuje:

• • niewielka w porównaniu z chwytami prymitywnymi ruchomość barku,

• • mobilność spoczywającego na blacie stołu przedramienia,

• • inicjacja ruchów w nadgarstku.

Przejściowe typy chwytu narzędzia pisarskiego występują u dzieci w wieku 3–6 lat.

Dojrzałe chwyty pisarskie charakteryzuje:

• • przedramię spoczywające na blacie stołu,

• • ruchomość w nadgarstku,

• • chwyt dystalny (palcami; narzędzie pisarskie oddalone od środka dłoni),

• • dysocjacja palców,

• • całkowita lub częściowa mobilność palców.

Dojrzałe typy chwytu narzędzia pisarskiego obserwuje się u dzieci w wieku 3–6 lat. 

Prawidłowy sposób utrzymywania narzędzia pisarskiego

Nie ma jednego obowiązującego wszystkich ludzi sposobu utrzymywania narzędzia pisarskiego. Dojrzały sposób trzymania kredki to taki, który pozwala na optymalne użycie i wykorzystanie siły potrzebnej do efektywnego tworzenia pisma czy rysunku.

Nieprawidłowe chwyty powodują szybką męczliwość ręki przy nieodpowiednim ustawieniu ciała, a co za tym idzie ograniczają możliwość szybkiego i estetycznego pisania oraz zachowania zdrowej pozycji przy stole.

Do efektywnych, dojrzałych sposobów chwytania narzędzia pisarskiego zalicza się:

• • dynamiczny chwyt trójpalcowy,

• • dynamiczny chwyt czteropalcowy,

• • chwyt trójpalcowy boczny,

• • chwyt czteropalcowy boczny. 

Sposób trzymania narzędzi i przedmiotów wynika nie tylko z wieku, ale też z doświadczeń dziecka. Warto zachęcać do eksperymentowania i poznawania możliwości dłoni. Proponowanie zabaw masami plastycznymi, sypkimi i kleistymi produktami spożywczymi czy z użyciem pisaku to doskonały sposób na stymulowanie rozwoju ręki. Uważa się, że namawianie do chwycenia kredki w określony sposób czy korzystanie (bez konsultacji ze specjalistą) z nakładek kształtujących sposób trzymania narzędzia pisarskiego jest działaniem nieodpowiednim. Może spowodować pojawienie się ruchów kompensacyjnych i przyczynić się do obniżenia jakości pisma i tempa jego tworzenia. Nieznormalizowane napięcie ręki może skutkować pojawieniem się i utrwaleniem niewłaściwej postawy ciała w pozycji siedzącej przy stole. Podstawą do rozpoczęcia działań w kierunku poprawy chwytu i jakości pisania/ rysowania jest diagnoza sprawności całej ręki.

Kiedy szukać pomocy u terapeuty ręki?

Terapeuta ręki diagnozuje sprawność ręki. Proponuje zestaw indywidualnie dobranych ćwiczeń oraz działań, które umożliwiają usprawnienie mechanizmów odpowiadających za kontrolę ruchów kończyny górnej. W ramach terapii ręki prowadzone są działania, mające na celu udoskonalenie funkcjonowania całej kończyny górnej. Najczęściej kurs terapeuty ręki kończą specjaliści fizjoterapii, nauczyciele, logopedzi, rehabilitanci, pedagodzy specjalni, terapeuci zajmujących się wczesnym wspomaganiem rozwoju oraz osoby pracujące z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnym.

Terapeuta ręki posiada wiedzę m.in. o:

• • anatomii kończyny górnej,

• • funkcjonowaniu ręki,

• • sprawności ręki w ontogenezie,

• • warunkach prawidłowego rozwoju sprawności, profilaktyce,

• • możliwych przyczynach obniżonej lub zniesionej sprawności ręki,

• • formach terapii kończyny górnej.

Komu dedykowane są tego typu zajęcia terapeutyczne?

Największą grupę odbiorców terapii ręki stanowią dzieci. Wśród nich są m.in.:

• • niemowlęta i starsze dzieci, u których obserwuje się zaburzony lub opóźniony rozwój motoryczny,

• • dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności ruchowej,

• • dzieci, które wykazują deficyty w rozwoju grafomotorycznej sprawności ręki (opinia o dysgrafii lub ryzyko dysgrafii), z nieustaloną lateralizacją, z wadą wzroku lub zaburzeniem percepcji wzrokowej (a co za tym idzie nieprawidłową kontrolą oko – ręka),

• • dzieci, które utraciły sprawność kończyny górnej np. w wyniku długiego unieruchomienia po złamaniu ręki.

Terapia ręki bywa potrzebna także osobom dorosłym, m.in.:

• • po amputacji kończyny górnej, które potrzebują nauczyć się posługiwać drugą ręką,

• • z niepełnosprawnością ruchową – z wrodzoną niepełnosprawnością i nabytą w różnym wieku, po wypadkach, z utratą sprawności w wyniku choroby,

• • po unieruchomieniu ręki np. po zakończeniu leczenia złamania kości.

Zebrała: Edyta Foltyńska

Materiał; epedagogika