Autyzm – Materiał edukacyjny dla nauczycieli pracujących z dziećmi z autyzmem/Zespołem Aspergera

Materiał edukacyjny dla nauczycieli pracujących z dziećmi z autyzmem/Zespołem Aspergera

Obecnie autyzm diagnozowany jest około 2-go roku życia i z reguły od razu wprowadzana jest intensywna terapia dzieci. Zatem zanim dzieci trafiają do szkoły przechodzą długą i trudną drogę terapeutyczną. Zadaniem nauczycieli jest prowadzenie edukacji dziecka w nawiązaniu do zindywidualizowanego procesu terapeutycznego.
Gdy dziecko z autyzmem przychodzi do szkoły:
należy poznać historię terapii dziecka, przeprowadzić wywiad;
dowiedzieć się jaka forma terapii jest prowadzona;
nawiązać kontakt z terapeutami prowadzącymi dziecko.
Uczniowie ze spektrum autyzmu są bardzo różnorodną grupą, zarówno pod względem funkcjonowania społecznego, jak i intelektualnego. Dlatego podejście indywidualne szczególnie na samym początku edukacji jest bardzo ważne!

Jacy są uczniowie z autyzmem?
Wśród uczniów z autyzmem mogą znajdować się z jednej strony dzieci z nasilonymi zaburzeniami w zachowaniu i znacznym, czy umiarkowanym upośledzeniem umysłowym, z drugiej zaś dzieci z niewielkim poziomem nieprawidłowości w funkcjonowaniu, w normie intelektualnej lub z inteligencją ponadprzeciętną (są to np. osoby z zespołem Aspergera lub tzw. wysokofunkcjonujące osoby z autyzmem).
Funkcjonowanie tych dzieci może być bardzo różne, ale każde z nich będzie miało następujące cechy:
wyraźne deficyty i nieprawidłowości w zakresie interakcji i zachowań społecznych,
opóźnienia i deficyty w nabywaniu mowy i języka oraz w zdolności do porozumiewania się,
ograniczone, sztywne, powtarzające się zachowania i zainteresowania.
Ponadto rozwój dziecka z autyzmem cechuje nieharmonijność. Niektóre obszary funkcjonowania mogą być opóźnione w stosunku do wieku dziecka i odznaczać się deficytami (np. rozwój emocjonalny i społeczny), w innych możemy obserwować ponadprzeciętne zdolności np. pamięć wzrokową.
U osób z autyzmem mogą współwystępować inne zaburzenia i choroby np. padaczka, nadpobudliwość psychoruchowa, dyspraksja lub różnego typu alergie nasilające problemy w funkcjonowaniu.
Ze względu na duże zróżnicowanie w funkcjonowaniu intelektualnym, społecznym i komunikacyjnym edukacja tej grupy uczniów stanowi duże wyzwanie w stosunku do pozostałych uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
W chwili obecnej nie ma jednolitego, wypracowanego systemu umożliwiającego zapewnienie dobrego wsparcia w edukacji uczniom z zaburzeniami autystycznymi.
Uczniowie ci realizują obowiązek szkolny na różne sposoby:
w zespołach rewalidacyjno-wychowawczych,
w szkołach specjalnych, w tym klasach dla uczniów z autyzmem,
w klasach integracyjnych,
w szkołach ogólnodostępnych,
w formie indywidualnego nauczania.
W każdym z tych miejsc wyjątkowy, ale i wymagający uczeń ze spektrum autyzmu spotyka się z wyjątkowym nauczycielem!

PAMIĘTAJMY!
Osoby z autyzmem chcą się uczyć!
Osoby z autyzmem chcą lepiej zrozumieć i poznać świat, w którym żyją.
Ustawiczne nauczanie zapobiega wystąpieniu stagnacji rozwojowej oraz regresji.
Ustawiczne nauczanie zmniejsza liczbę zachowań trudnych.
Ustawiczne nauczanie zwiększa motywację do działania ponieważ zwiększa poczucie sprawstwa.
Umożliwia to realizację ich pasji i zainteresowań.

Funkcjonowanie osób z autyzmem
Funkcjonowanie społeczne i emocjonalne
Jest to jeden z kluczowych obszarów, w którym rozwój dziecka ze spektrum autyzmu przebiega nieprawidłowo. Dziecko z autyzmem ma zaburzoną zdolność do naprzemiennego, dwustronnego uczestniczenia w interakcjach społecznych.
Badania wykazały (L. Wing, J. Gould, 1979), że dzieci ze spektrum autyzmu mogą przejawiać różne wzorce zachowań w sytuacjach kontaktu z innymi. Jedną grupę stanowią dzieci, które najczęściej wycofują się, unikają interakcji z osobami dorosłymi i z rówieśnikami. Mogą zwracać się do innych, ale głównie w sytuacji, gdy czegoś potrzebują. Drugą grupę dzieci z autyzmem charakteryzują zachowania typu bierność. Dzieci te nie nawiązują spontanicznie kontaktu z innymi (poza sytuacjami, które służą zaspokojeniu ich potrzeb), ale akceptują próby nawiązania go przez innych. Można je zachęcić do udziału we wspólnej aktywności. Trzecia grupa to dzieci, które spontaniczne nawiązują kontakt, ale robią to w sposób dziwny, nieadekwatny do sytuacji. Mają one trudności w zrozumieniu perspektywy drugiej osoby. Mogą zadawać ciągle te same pytania, mówić tylko na temat, który je interesuje, nie potrafią podtrzymać kontaktu i rozmowy przy temacie zaproponowanym przez partnera interakcji. Dzieci z każdej z tych grup będą wymagały od nauczyciela trochę innego podejścia do sposobu uczenia ich (np. dostosowania systemu motywacyjnego) i włączania w grupę rówieśniczą.
Dzieci ze spektrum autyzmu (w różnym nasileniu) mają trudności z odczytywaniem emocji, rozumieniem przyczyn emocji, myśli, intencji i zamiarów innych ludzi. Wiąże się to z zaburzoną zdolnością do intuicyjnego myślenia o własnych i cudzych myślach (tzw. Teoria Umysłu). Rozwijanie umiejętności społecznych jest jednym z kluczowych celów w terapii dziecka z autyzmem. Dlatego dzieci te powinny mieć zapewnione zajęcia rewalidacyjne ukierunkowane na poprawę funkcjonowania społecznego (m. in. praca nad rozwijaniem Teorii Umysłu, uczeniem norm i zasad funkcjonowania społecznego, uczeniem i rozwijaniem umiejętności odpowiedniego zachowania się w różnych sytuacjach). Bardzo ważne jest, by te umiejętności dziecko miało okazję (przy wsparciu dorosłego) przenosić w sytuacje poza zajęciami.

Komunikowanie się
Poziom komunikowania się dzieci z autyzmem jest bardzo zróżnicowany. Należy zwrócić uwagę na dwa aspekty:
sposób, dzięki któremu dziecko się komunikuje (posługiwanie się mową lub alternatywnymi sposobami komunikacji).
rozumienie przez dziecko znaczenia komunikacji – tego, że służy ona wymianie informacji pomiędzy ludźmi, tworzeniu i podtrzymywaniu relacji.

U dużej części dzieci z autyzmem mowa nie wykształciła się lub jest na tyle nieprawidłowa, że poważnie utrudnia efektywną komunikację. U wysokofunkcjonujących dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera mowa i posługiwanie się językiem są rozwinięte na podobnym poziomie jak u dzieci prawidłowo rozwijających się. Należy jednak pamiętać o specyfice funkcjonowania poznawczego, która może utrudniać wzajemne porozumienie (np. dosłowne rozumienie języka, specyficznie skojarzone znaczenie słów). Nawet u tych dzieci, które sprawnie posługują się językiem występują problemy w porozumiewaniu się. Jest to nieumiejętność lub ograniczona zdolność do prowadzenia dialogu, tendencja do mówienia tylko na temat interesujący dziecko, niekonsekwentne reagowanie na to, co mówi druga osoba (na jej wypowiedzi lub polecenia), trudność w precyzyjnym formułowaniu swoich myśli, czy tworzeniu dłuższych wypowiedzi.

Bardzo ważne jest zapewnienie zajęć rewalidacyjnych nastawionych na poprawę umiejętności komunikowania się dziecka. Wiąże się to z pracą logopedyczną ukierunkowaną na terapię mowy i rozwijanie umiejętności porozumiewania się. Dzieci nie mówiące lub słabo mówiące potrzebują zajęć z alternatywnych sposobów komunikowania się.
Funkcjonowanie poznawcze
Ze względu na to, że u dzieci ze spektrum autyzmu występują różne trudności, (np. nasilone zaburzenia w zachowaniu, problemy z komunikacją) trudno jest diagnozować ich umiejętności poznawcze przy pomocy standardowych narzędzi.
Autyzm nie jest równoznaczny z upośledzeniem umysłowym, nawet jeżeli zostało ono stwierdzone u dziecka.
W diagnozowaniu umiejętności dziecka oraz w nauczaniu należy wziąć pod uwagę odmienny sposób postrzegania i przetwarzania informacji.
U uczniów z autyzmem często występują:
przewaga myślenia obrazowego nad werbalnym;
dobre spostrzeganie wzrokowe i pamięć wzrokowa;
trudności w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych i w myśleniu abstrakcyjnym;
trudności w generalizacji wiedzy i umiejętności;
tworzenie specyficznych skojarzeń znaczeniowych;
dosłowne rozumienie języka;
trudności w myśleniu przyczynowo-skutkowym;
przywiązanie do rutyny, brak lub mała elastyczność w myśleniu;
przewaga pamięci mechanicznej nad znaczeniową;
przewaga uwagi mimowolnej nad dowolną;
osłabiona ciekawość poznawcza i motywacja wewnętrzna, wybiórcze zainteresowania;
zaburzenia w odbiorze i integracji bodźców sensorycznych.

Co oznacza indywidualne podejście w przypadku dzieci z autyzmem?
Przeprowadzenie szczegółowej diagnozy umiejętności dziecka, a więc wnikliwe rozpoznanie jego specyficznych potrzeb i możliwości;
Opracowanie odpowiedniego systemu nauczania dla danego dziecka, czyli elastyczne dostosowanie metod pracy;
Nauczanie takich treści, które dziecku są w danym czasie najbardziej potrzebne, nawet jeśli odbiega to od podstawy programowej. Należy pamiętać, że pominięcie jakiegoś ważnego dla dziecka etapu, może spowodować duże trudności z jego nadrobieniem w przyszłości. W praktyce wygląda to tak, że z jednego przedmiotu uczeń może nie znać elementarnych treści, a z innego wykazywać ponadprzeciętną wiedzę – należy wyjść naprzeciw tej specyfice i dostosować program nauczania do tego szczególnego ucznia.
Dostosowanie materiałów edukacyjnych do potrzeb i zainteresowań dziecka – ze względu na różne deficyty, zaburzenia sensoryczne – ważne jest opracowanie takich materiałów, które ułatwią naukę dzieciom z autyzmem. Najczęściej to nauczyciel musi przygotować pomoce dydaktyczne w postaci planów zajęć, planów czynności, piktogramów, koszyków, itp. Na początku wydaje się to czasochłonne i trudne, ale zdecydowanie ułatwia późniejszą pracę i naukę.
Co jest ważne w pracy z uczniem ze spektrum autyzmu?
Uczniowi należy zapewnić:
stałość i przewidywalność
sporządzenie planów dnia w szkole, planu konkretnej lekcji czy zajęć na poziomie zrozumiałym dla dziecka,
pomoc w orientacji w przestrzeni szkolnej: np.: oznaczenia pomieszczeń w sposób zrozumiały dla ucznia, sporządzenie planu szkoły,
uprzedzanie o zmianach np. o zastępstwie, skróceniu lekcji, czy wizytacji,
określanie czasu trwania aktywności np. poprzez określenie ilości zadań, czy poprzez sygnał dźwiękowy,
przygotowanie dodatkowych zadań lub innego zajęcia w sytuacji, gdy autystyczny uczeń skończy pracę wcześniej niż jego koledzy z klasy;

komfort sensoryczny
odpowiednie miejsce w klasie (np. z daleka od okna, w pierwszej ławce, tak by jak najłatwiej było mu skupić uwagę na nauczycielu),
wydzielenie miejsca, w którym uczeń z autyzmem mógłby się zrelaksować i wyciszyć, jeśli zaistniałaby taka potrzeba;

wizualny kanał przekazu informacji
plany w postaci wizualnej zrozumiałej dla danego dziecka (pokazane poprzez np.: konkretne przedmioty oznaczające dane aktywności, poprzez zdjęcia, obrazki, piktogramy lub etykiety z napisami),
przygotowywanie zdjęć, diagramów, wykresów, tabel, doświadczeń, które by jak najpełniej ilustrowały i porządkowały informacje zawarte w tekście podręcznikowym,
wspieranie poleceń ustnych przedstawieniem ich w sposób wizualny/wzrokowy, zależnie od poziomu rozumienia ucznia np. poprzez zapisanie polecenia na kartce, pokazanie piktogramu, czy zdjęcia;

kontrolowany sposób mówienia
zwracanie uwagi, czy polecenie kierowane do całej klasy zostało odebrane przez ucznia z autyzmem i jeśli to potrzebne skierowanie go również indywidualnie do niego,
przekazywanie najistotniejszych informacji – „nie zalewać potokiem słów”,
robienie przerw między zdaniami, tak by dziecko miało czas na przetworzenie informacji; po zadaniu pytania, polecenia danie czasu dziecku na zareagowanie,
unikanie sarkazmu i aluzji, wyjaśnianie metafor,
formułowanie poleceń wprost (unikanie pytania dziecko o zgodę, gdy tak naprawdę musi wykonać zadanie, czy polecenie),
zadawanie pytań „zamkniętych” i z podanymi możliwościami do wyboru np.: zamiast: „Co chcesz teraz robić?” to: „Chcesz teraz czytać, czy pisać?”,
uważanie na głośność mówienia, zwłaszcza przy dzieciach z nadwrażliwością słuchową;
wspieranie w samodzielnej pracy
przedstawienie zadania w sposób jak najbardziej jasny dla dziecka, podzielenie go na mniejsze etapy,
czasem zmniejszenie trudności zadania lub jego skrócenie,
można również przedstawić dziecku lub zrobić razem z nim plan wykonania zadania,
jasno określić, kiedy jest koniec zadania;
wzmacnianie motywacji w procesie uczenia się i poczucia własnej wartości:
wykorzystywanie zainteresowań dziecka i ulubionych form pracy w uczeniu go nowych umiejętności (np.: fascynacji układem słonecznym do uczenia pojęć „mniejszy”- „większy”),
opracowanie systemu nagród zwłaszcza przy zadaniach trudniejszych lub mało interesujących dla dziecka; oceny nie zawsze są motywujące dla dziecka z autyzmem,
stwarzanie sytuacji, w których dziecko miałoby poczcie sukcesu,
wykorzystanie specjalnych umiejętności dziecka i zainteresowań do podniesienia jego statusu w klasie,
pozwolenie uczniowi na stosowanie własnych metod do rozwiązywania zadań (poproszenie go o ich pokazanie lub wytłumaczenie);

wspieranie ucznia w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z rówieśnikami – uczeń z autyzmem może mieć duże trudności z rozpoczęciem rozmowy, z zawiązaniem przyjaźni, warto wesprzeć go w działaniach, jeśli wyraża chęć uczestniczenia w życiu klasy. Być może ważne będzie „poinstruowanie” pozostałych uczniów, jak mogą reagować na różne zachowania swojego autystycznego kolegi.
Istotna jest współpraca z rodzicami dziecka. Dobra wymiana informacji pomiędzy rodzicem i nauczycielem jest ważnym elementem w procesie terapii i edukacji dziecka z autyzmem.
Istotna jest też współpraca ze specjalistami mającymi zajęcia rewalidacyjne z dzieckiem w szkole i specjalistycznymi placówkami, w których ma prowadzoną terapię:
generalizacja wiedzy i umiejętności ćwiczonych podczas zajęć terapeutycznych np. umiejętności komunikacyjnych (proszenie o pomoc, nawiązanie kontaktu z kolegą), zastosowania wiedzy na temat zasad i norm w społecznych w konkretnych sytuacjach,
stosowanie na lekcjach i przerwach alternatywnych sposobów komunikowania się, których uczone jest dziecko.

Jak sprawdzać wiedzę ucznia z autyzmem?
Oto kilka wskazówek:
zrób sprawdzian dostosowany do konkretnego dziecka;
weź pod uwagę funkcjonowanie dziecka, jego orientacyjne zdolności intelektualne, jego poziom i sposób komunikowania się, jego umiejętności koncentracji;
pamiętaj, co w danej sytuacji rzeczywiście sprawdzasz – czy umiejętność pisania sprawdzianu czy wiedzę;
wykorzystaj formę testową, nie opisową;
ułóż test z wykorzystaniem materiałów i treści wizualnych, obrazkowych;
jeśli potrzeba zadaj dodatkowe pytania i/lub pytania pomocnicze;
przygotuj sprawdzian pisemny, nie ustny;
przeznacz na sprawdzian i ewaluację osoby z autyzmem dużo czasu;
nie pospieszaj dziecka;
część umiejętności sprawdź w innej sytuacji;
bądź przychylny dziecku;
nie wyręczaj dziecka – to pozwoli rzetelnie ocenić jego zdolności;
zastosuj odpowiednią motywację i gratyfikację za wykonanie pracy.

Co warto przeczytać na ten temat?
Attwood T.: Zespół Aspergera. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2006.
Danielewicz D., Pisula E. (red.): Terapia i edukacja osób z autyzmem. Wybrane Zagadnienia. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2003.
Gałka. U., Pęczkowska E.: Dziecko z autyzmem w szkole i przedszkolu, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2009.
Grandin T.: Myślenie obrazami oraz inne relacje z życia z autyzmem. Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna we współpracy z Fundacją SYNAPSIS, Warszawa 2006.
Jackson L.: Świry, dziwadła i Zespół Aspergera, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna we współpracy z Fundacją SYNAPSIS, Warszawa 2005.
Moor J: Śmiech, zabawa i nauka z dziećmi o profilu autystycznym, Wydawnictwo Cyklady, Łódź, Warszawa 2006.
Nothbom E.: 10 rzeczy, o których chciałoby ci powiedzieć dziecko z autyzmem. Świat Książki, Warszawa 2009.
Schopler E., Reichler R. J., Lansing M.: Techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów. Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 1995.
Waclaw W., Aldenrud U., Ilsted S.: Dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera. Praktyczne doświadczenia z codziennej pracy. „Śląsk” , Katowice 2000.
Winter M.: Zespół Aspergera. Co nauczyciel wiedzieć powinien. Poradnik nauczyciela, wychowawcy, pedagoga, Wydawca: Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006.

opracowanie: Wioletta Jasny, psycholog Powiatowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej
w Pajęcznie.