Dziecko z cukrzycą w szkole – obowiązki nauczycieli i rodziców
Dziecko z cukrzycą w szkole – obowiązki nauczycieli i rodziców
Bożena Winczewska
W ostatnich latach wzrasta liczba zachorowań na cukrzycę. Coraz częściej wykrywa się ją u dzieci i młodzieży. Jest duże prawdopodobieństwo, że w każdym przedszkolu i szkole uczy się co najmniej jeden cukrzyk. Oznacza to, że każdy nauczyciel powinien posiadać przynajmniej podstawową wiedzę na temat tej choroby. W tym artykule wyjaśniono, czym jest cukrzyca i jak zapewnić bezpieczeństwo dziecku z cukrzycą w szkole. Dowiedz się, jakie są potrzeby ucznia oraz obowiązki nauczycieli i rodziców.
Czym jest cukrzyca typu 1? Co na temat cukrzycy muszą wiedzieć nauczyciele?
Cukrzyca jest przewlekłą chorobą, której przyczyną jest zaburzenie wydzielania insuliny. Niedobór insuliny prowadzi do zaburzeń w zakresie wykorzystania glukozy przez komórki organizmu. To powoduje zwiększenie stężenia glukozy w krwi (hiperglikemię) oraz wydalanie glukozy wraz z moczem. Cukrzyca charakteryzuje się także zaburzeniami metabolizmu węglowodanów, tłuszczów i białek.
Nieleczona lub niewłaściwie leczona jest jedną z głównych bezpośrednich i pośrednich przyczyn inwalidztwa oraz wczesnej umieralności. Długotrwały wpływ hiperglikemii jest przyczyną przewlekłych powikłań cukrzycy.
Ze względu na przyczynę i przebieg choroby można wyróżnić cukrzycę typu 1 oraz typu 2. Ta druga występuje najczęściej u osób starszych i związana jest z nadwagą i otyłością.
Cukrzyca typu 1 nazywana jest cukrzycą wieku młodzieńczego. Jest jedną z najczęstszych chorób przewlekłych występujących u dzieci i młodzieży.
Ryzyko wystąpienia późnych powikłań typowych dla otyłości dorosłych (np. cukrzyca 2 typu) wśród osób otyłych od dzieciństwa jest szczególnie duże.
Cukrzyca typu 1 jest chorobą, która:
-
- trwa przez całe życie,
-
- od początku leczenia wymaga podawania insuliny, która jest lekiem ratującym życie,
-
- jest skutecznie leczona, ale nie można jej wyleczyć.
Cukrzyca a inne choroby przewlekłe
To, co odróżnia cukrzycę od innych chorób przewlekłych, to konieczność nieustannej uwagi, kontroli, podporządkowania się rygorom leczenia. Wykrycie u dziecka cukrzycy nie powinno wykluczać go z normalnego życia, nauki w szkole i przebywania wśród rówieśników. Dostępne sposoby leczenia umożliwiają dzieciom z cukrzycą na prowadzenie trybu życia zbliżonego do zdrowych rówieśników. Jeśli stan zdrowia dziecka na to pozwala, powinny uczęszczać do szkoły.
W przeciwieństwie jednak do wielu innych chorób przewlekłych, które mogą być kontrolowane lub leczone za pomocą zmian stylu życia lub leków doustnych, cukrzyca typu 1 wymaga codziennych iniekcji insuliny lub stosowania pompy insulinowej. Wymaga to od osób z cukrzycą i ich opiekunów wykazywania się znaczną wiedzą i umiejętnościami w zakresie samokontroli.
Zadania opiekuńcze powinny być zapisane w statucie szkoły
Wszystkie kwestie związane z opieką nad uczniami oraz ich bezpieczeństwem powinny być uregulowane w statucie szkoły. Statut powinien bowiem określać:
-
- sposób sprawowania opieki nad uczniami,
-
- zakres zadań nauczycieli oraz innych pracowników, w tym zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa,
-
- współdziałanie z rodzicami,
-
- współpracę ze specjalistami świadczącymi pomoc psychologiczno-pedagogiczną, opiekę zdrowotną i inną pomoc,
-
- warunki pobytu w szkole zapewniające uczniom bezpieczeństwo.
Od czego zależy bezpieczeństwo chorego na cukrzycę?
Bezpieczeństwo w szkole dziecka chorego na cukrzycę zależeć będzie od:
-
- dobrej współpracy z rodzicami dziecka,
-
- wiedzy nauczycieli o samej chorobie i sposobie jej leczenia,
-
- życzliwej, zindywidualizowanej opieki nauczycieli,
-
- przyznania dziecku praw wynikających z jego choroby,
-
- stworzenia warunków do spokojnego, bezpiecznego i higienicznego wykonania badania krwi oraz wstrzyknięcia insuliny,
-
- ustalenia sposobu postępowania w sytuacjach wymagających interwencji.
Współpraca z rodzicami ucznia chorego na cukrzycę
Opieka nad dzieckiem z cukrzycą wymaga współdziałania rodziców, nauczycieli oraz dyrekcji szkoły. Współpraca ta powinna opierać się na zaufaniu i zrozumieniu oraz wzajemnej i systematycznej wymianie informacji. Nauczyciele w bezpośrednich kontaktach z rodzicami muszą wykazywać zainteresowanie i cierpliwość oraz unikać pouczania, krytykowania, obwiniania i upominania.
Warunkiem zapewnienia dziecku choremu na cukrzycę bezpiecznego, przyjaznego i dostosowanego do jego potrzeb pobytu w szkole są rzetelne informacje przekazane przez rodziców. Informacje te dotyczą:
-
- stosowanego rodzaju leczenia,
-
- czynności, które dziecko powinno wykonywać w szkole,
-
- indywidualnych wskazań na temat aktywności fizycznej,
-
- sposobu odżywiania dziecka.
Rodzice sami decydują, komu przekażą te informacje. Mogą ograniczyć się tylko do rozmowy z wychowawcą lub nauczycielami, którzy prowadzą zajęcia z dzieckiem. Pozyskane informacje na temat choroby dziecka i wynikających z niej ograniczeń powinny być przekazane dyrektorowi, ponieważ to do jego obowiązków należy zapewnienie dziecku właściwej opieki i pomocy.
Insulinoterapia − co powinni wiedzieć nauczyciele?
O wyborze rodzaju insulinoterapii decyduje lekarz prowadzący leczenie w porozumieniu z chorym dzieckiem i jego rodziną. W warunkach pozaszpitalnych jedynym skutecznym sposobem podawania insuliny jest wstrzykiwanie jej do podskórnej tkanki tłuszczowej. Można to zrobić za pomocą:
-
- wstrzykiwaczy typu pen − urządzenia, które wielkością i wyglądem przypomina wieczne pióro − za jego pomocą robi się najczęściej cztery lub więcej zastrzyków insuliny dziennie,
-
- osobistej pompy insulinowej – małego urządzenia, które wielkością przypomina telefon komórkowy – dzięki niemu następuje ciągły podskórny wlew insuliny. Stosowanie terapii za pomocą pompy znacznie zmniejsza liczbę podskórnych iniekcji (raz na trzy dni) i umożliwia dzieciom w miarę normalne funkcjonowanie w szkole.
Coraz więcej dzieci chorych na cukrzycę wyposażonych jest w pompy insulinowe.
Informacja o stosowanej insulinoterapii powinna być uzupełniona pokazem poprawnego podania insuliny.
Nauczyciel nie ma obowiązku podawania insuliny dla ucznia z cukrzycą
Należy wyraźnie zaznaczyć, że żaden nauczyciel nie jest zobowiązany do wykonywania czynności związanych podawaniem dziecku insuliny. Takie czynności wykraczają poza zakres zadań nauczyciela, nie ma znaczenia czy jest to „tylko” badanie poziomu cukru we krwi, czy podawanie insuliny. Ma on jednak obowiązek zapewnić bezpieczeństwo wszystkim dzieciom powierzonym jego opiece oraz kierować się w swoich działaniach wychowawczo-opiekuńczych dobrem i troską o ich zdrowie. Rodzice nie mogą żądać wykonywania przez nauczycieli określonych zabiegów. Powinni natomiast współpracować ze szkołą w sprawie wspieranie procesu leczenia dziecka.
Zgodnie z art. 21 ust. 3 ustawy z 12 kwietnia 2019 r. o opiece zdrowotnej nad uczniami w szkole, podawanie leków lub wykonywanie innych czynności podczas pobytu ucznia w szkole przez pracowników szkoły może odbywać się wyłącznie za ich pisemną zgodą. Nie ma przepisu, który nakazywałby pracownikom szkoły wykonywanie jakichkolwiek procedur medycznych związanych z chorobą przewlekłą ucznia. Nauczyciel może wyrazić zgodę na ich wykonanie, ale nie ma takiego obowiązku.
Należy zauważyć, że zgodnie zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy z 12 kwietnia 2019 r.o opiece zdrowotnej nad uczniami to pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania albo higienistka szkolna sprawują profilaktyczną opiekę zdrowotną nad uczniami w gabinecie profilaktyki zdrowotnej zlokalizowanym w szkole, a w przypadku braku gabinetu profilaktyki zdrowotnej w szkole, w miejscu określonym w umowie o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej. Zgodnie z kolei z art. 12 ust. 2 ustawy z 12 kwietnia 2019 r. organ prowadzący szkołę na podstawie umowy nieodpłatnie udostępnia pielęgniarce środowiska nauczania i wychowania albo higienistce szkolnej gabinet profilaktyki zdrowotnej w szkole.
Nadmienić również należy, że w celu zapewnienia właściwej opieki nad uczniami przewlekle chorymi lub niepełnosprawnymi w szkole pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania albo higienistka szkolna współpracuje z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, rodzicami, pełnoletnimi uczniami oraz dyrektorem i pracownikami szkoły. Współpraca ta obejmuje wspólne określenie sposobu opieki nad uczniem dostosowanego do stanu zdrowia ucznia w sytuacji konieczności podawania leków oraz wykonywania innych czynności podczas pobytu ucznia w szkole.
Tak brzmiące regulacje mają zagwarantować profesjonalną opiekę uczniom szkoły, natomiast w praktyce oczywiście zagwarantowanie ciągłej obecności pielęgniarki może nie być możliwe.
Ustawa o opiece zdrowotnej nad uczniami zawiera obecnie rozwiązanie tej sytuacji, jednak jego praktyczne zastosowanie nie zawsze będzie możliwe. Chodzi tu o przepis art. 21 ust. 3 ww. ustawy, zgodnie z którym podawanie leków lub wykonywanie innych czynności podczas pobytu ucznia w szkole przez pracowników szkoły może odbywać się wyłącznie za ich pisemną zgodą.
Przepis ten niesie za sobą określone konsekwencje. Dotyczy on nie tylko kadry pedagogicznej, ale również pracowników administracji i obsługi szkoły. Zatem każdy pracownik jednostki może na podstawie zgody podawać uczniom leki. Co jednak istotne, regulacja ta wymaga właśnie zgody pracownika. W żadnym razie nie kreuje dodatkowego obowiązku po stronie nauczyciela, czy pracownika niepedagogicznego.
Co ważne, przepisy nie nakładają na nauczyciela, nawet nagłym przypadku pogorszenia stanu zdrowia ucznia, obowiązku podania leków. Obowiązek taki może na siebie nauczyciel nałożyć sam, jeżeli wyrazi pisemną zgodę na dokonywanie takich czynności.
Jeżeli nauczyciel nie wyraził pisemnej zgody na podawanie leków, to nie można podania takiego wymagać. W sytuacji zagrożenia życia ucznia należy wezwać pogotowie.
W szkole należy opracować procedury postępowania z dzieckiem chorym na cukrzycę
Niezależnie od zgody nauczycieli i pracowników na wykonywanie czynności okołomedycznych oraz na podawanie leków, w szkole w której uczy się dziecko z cukrzycą należy opracować i wdrożyć zasady pomocy i wsparcia oraz postępowania w sytuacji zagrażającej zdrowiu lub życiu.
Ważne jest, aby szkoła miała jasno określony plan postępowania w sytuacjach awaryjnych dla dzieci z cukrzycą, a personel był regularnie szkolony z zakresu pierwszej pomocy oraz rozpoznawania i reagowania na sytuacje związane z cukrzycą. Przygotowanie do podejmowania odpowiednich działań wynikających z procedury pozwoli zachować spokój i udzielić uczniowi natychmiastowej pomocy.
Odżywianie dziecka chorego na cukrzycę − co trzeba wiedzieć
Ważnym elementem leczenia cukrzycy jest odpowiednie żywienie. Zdrowe odżywianie dziecka chorego na cukrzycę oparte jest na obliczaniu kaloryczności posiłków oraz ilości zawartych w nich węglowodanów.
Rodzice chorego dziecka powinni przekazać pisemną informację na temat jego sposobu odżywiania, ze szczególnym uwzględnieniem:
-
- liczby planowanych posiłków w szkole oraz godziny ich spożycia,
-
- ilości spożywanych, na każdy posiłek w szkole, wymienników węglowodanowych, a dla dzieci leczonych za pomocą pompy także wymienników białkowo-tłuszczowych,
-
- informacji, czy dziecko przynosić będzie posiłki z domu, czy korzystać będzie ze stołówki szkolnej,
-
- informacji, czy do danego posiłku należy podać insulinę, ile jednostek i o której godzinie.
W trosce o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka przewlekle chorego w szkole należy uzgodnić z rodzicami, w jaki sposób wspólnie dbać o jego zdrowe żywienie. Ustalanie warunków korzystania z żywienia w szkole, w porozumieniu z organem prowadzącym, należy do kompetencji dyrektora.
Czynności wykonywane przez dziecko z cukrzycą w szkole i przedszkolu
Uczeń w czasie wielogodzinnego pobytu w szkole:
-
- powinien badać stężenie glukozy we krwi,
-
- może dokonać badania moczu. Zasadniczym elementem leczenia cukrzycy typu 1 jest samokontrola glikemii.
Badanie polega na oznaczaniu na glukometrze stężenia glukozy we krwi. Czynność ta musi być wykonywana kilkukrotnie, zgodnie z indywidualnymi wskazaniami lekarza, każdego dnia przez samo dziecko lub jego rodziców.
Rodzice dziecka chorego na cukrzycę muszą zadbać o to, by zawsze w szkole miało:
-
- pen lub pompę insulinową (w zależności od tego, jaka terapia jest stosowana),
-
- nakłuwacz z zestawem igieł,
-
- glukometr z zestawem pasków oraz gazików,
-
- plastikowy pojemnik na zużyte igły i paski,
-
- drugie śniadanie lub dodatkowe posiłki przeliczone na wymienniki, np. przeznaczone do spożycia w związku z wysiłkiem podczas zajęć WF-u w danym dniu,
-
- dodatkowe produkty, np. sok owocowy, tabletki z glukozą w razie pojawienia się objawów hipoglikemii,
-
- numer telefonu do rodziców,
-
- informację, że choruje na cukrzycę w postaci kartki lub bransoletki na rękę.
Co nauczyciel powinien wiedzieć na temat przewlekłych chorób?
Od zatrudnionych w szkole nauczycieli wymaga się kwalifikacji do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły, zgodnie z nauczanym przedmiotem lub prowadzonymi zajęciami. Ich przygotowanie pedagogiczne potwierdza, że nabyli wiedzę i umiejętności z zakresu psychologii, pedagogiki, dydaktyki. Pozwala im ono rozpoznawać i zaspokajać indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne uczniów, rozwiązywać problemy wychowawcze i dydaktyczne.
Problemy zdrowotne wynikające z przewlekłej choroby ucznia wykraczają poza przygotowanie zawodowe nauczycieli. Aby nauczyciel właściwe opiekował się dzieckiem chorym na cukrzycę i skutecznie pomagał mu w codziennym funkcjonowaniu w szkole, powinien mieć wiedzę na temat tej choroby.
Informacje, które przekażą rodzice, mogą być niewystarczające, by nauczyciel bez obaw przyjął opiekę nad dzieckiem i bez lęku reagował na niepokojące zmiany w jego zachowaniu.
Dyrektor szkoły powinien pomóc nauczycielom poczuć się pewnie w sprawowaniu opieki nad dzieckiem z cukrzycą. W tym celu może zorganizować spotkanie nauczycieli z lekarzem diabetologiem, pielęgniarką, dietetykiem, rodzicami dziecka. Dzięki temu nauczyciele zdobędą rzetelne informacje na temat choroby, jej objawów, zasad leczenia, występujących zaburzeń.
Co nauczyciel powinien wiedzieć o chorobie ucznia dotkniętego cukrzycą:
-
- czy insulina podawana jest penami czy pompą,
-
- ile i jakie posiłki dziecko ma jadać w szkole oraz o której godzinie,
-
- jakie produkty spożywcze są zalecane dla dziecka, a jakich powinno unikać,
-
- do których posiłków dziecko ma otrzymać insulinę,
-
- ile razy i kiedy dziecko ma badać poziom glikemii we krwi,
-
- na jakie sytuacje nauczyciel ma szczególnie zwrócić uwagę,
-
- jakie są typowe objawy hipoglikemii i hiperglikemii,
-
- jaki jest prawidłowy zakres wartości glikemii (przed posiłkiem, przed wysiłkiem fizycznym i w jego trakcie),
-
- co robić w razie wystąpienia objawów hipoglikemii i hiperglikemii,
-
- co robić, kiedy poziom glukozy jest wysoki.
Najlepiej, jeśli nauczyciel otrzyma te informacje na piśmie z załączonym spisem niezbędnych telefonów i wskazaniem, kiedy powinien kontaktować się z rodzicami, pielęgniarką szkolną lub poradnią diabetologiczną.
Prawa ucznia chorującego na cukrzycę, opieka nad dzieckiem
Każdy uczeń chorujący na cukrzycę typu 1 powinno mieć zapewnione w szkole prawo do:
-
- zmierzenia poziomu glukozy na glukometrze w dowolnym momencie − także w trakcie lekcji,
-
- podania insuliny,
-
- zmiany zestawu infuzyjnego w przypadku leczenia osobistą pompą insulinową w odpowiednich warunkach zapewniających bezpieczeństwo i dyskrecję,
-
- właściwego leczenia niedocukrzenia (hipoglikemii), zgodnego ze schematem ustalonym z pielęgniarką szkolną i rodzicami dziecka,
-
- spożycia posiłków o określonej godzinie, a jeśli istnieje taka potrzeba, nawet w trakcie lekcji,
-
- zaspokojenie pragnienia oraz możliwość korzystania z toalety, także w trakcie lekcji,
-
- uczestniczenia w pełnym zakresie w zajęciach wychowania fizycznego oraz różnych zajęciach pozaszkolnych, np. wycieczkach, zabawach.
Obowiązki wychowawcy klasy, w której uczy się dziecko z chorobą przewlekłą
Jeśli w klasie uczy się dziecko chorujące przewlekle, nauczyciel musi zapewnić mu właściwą opiekę z uwzględnieniem potrzeb dziecka wynikających z choroby.
Do jego zadań należeć będzie:
-
- respektowanie praw dziecka wynikających z choroby (np. umożliwienie zmierzenia poziomu glukozy, spożycia posiłku, zaspokojenia pragnienia),
-
- przypominanie i nadzorowanie wykonania w szkole czynności niezbędnych do jego zdrowia i bezpieczeństwa,
-
- aktywne i uważne obserwowanie stanu i zachowania ucznia,
-
- interweniowanie w koniecznych sytuacjach,
-
- uwzględnianie możliwości psychofizycznych wynikających ze stanu zdrowia ucznia,
-
- zapewnienie uczniowi dobrego funkcjonowania w zespole klasowym.
Wychowawcy klas, w których uczą się dzieci chore na cukrzycę, powinni zapoznać pozostałych uczniów z problematyką cukrzycy oraz budować atmosferę zrozumienia, akceptowania jego „odmienności” oraz uczyć właściwego reagowania, gdy pojawiają się problemy.
Warunki do samokontroli – obowiązki dyrektora szkoły i kadry
Uczeń w szkole podejmuje działania w ramach samokontroli samodzielnie lub we współpracy z uważnie obserwującym go nauczycielem. Dziecku choremu na cukrzycę, kiedy jest w szkole, pomiary może wykonywać nauczyciel lub inna osoba dorosła (jeżeli wyraziła na to zgodę). Do pomiaru służą łatwe w obsłudze sprzęty, a sama czynność nie wymaga specjalistycznego przygotowania (starsze dzieci wykonują pomiary same).
W szkole powinno zostać wyznaczone miejsce do wykonywania badań, w którym uczeń będzie mógł spokojnie, bezpiecznie i higienicznie zrobić badanie oraz wykonać wstrzyknięcia insuliny.
Czynności, które uczeń powinien wykonywać w szkole, nie mogą odbywać się w pośpiechu czy w ukryciu (na korytarzu szkolnym, w ubikacji).
Takie miejsce może znajdować się:
-
- w klasie, w której dziecko najczęściej ma zajęcia,
-
- w gabinecie profilaktyki i pomocy przedlekarskiej znajdującym się na terenie szkoły − tu wszystkie czynności może wykonywać uczeń pod nadzorem pielęgniarki.
Miejsce do wykonywania badań powinno także gwarantować uczniowi:
-
- możliwość umycia rąk i wytarcia ich jednorazowym ręcznikiem,
-
- dostęp do jałowych gazików, spirytusu, zamkniętego pojemnika na odpady (zużyte paski testowe, lancet z nakłuwacza, igła z pena),
-
- dostęp do glukometru, pasków testowych do badania krwi i moczu, dodatkowych lancetów do nakłuwacza, dodatkowych igieł do wstrzykiwaczy,
-
- zapasowy zestaw glukagonu oraz zapasowe wkłady z insuliną,
-
- wodę mineralną w przypadku hiperglikemii,
-
- zapasowe oprzyrządowanie do pompy insulinowej (zestaw infuzyjny, pojemnik na insulinę, urządzenie do zakładania wkłuć).
Jeżeli rodzaj stosowanej u ucznia terapii lub pojawienie się objawów hipoglikemii będzie tego wymagało, to nauczyciel powinien umożliwić uczniowi z cukrzycą typu 1:
-
- wykonanie pomiaru stężenia glukozy we krwi,
-
- wykonanie iniekcji insuliny czy
-
- zjedzenia posiłku także w czasie lekcji.
Możliwe powikłania cukrzycy
Może się zdarzyć, że pomimo dobrych wyników leczenia cukrzycy i prawidłowej współpracy wszystkich osób odpowiedzialnych za leczenie i opiekę nad chorym dzieckiem wystąpią sytuacje niebezpieczne, wymagające natychmiastowego działania.
Niebezpiecznymi sytuacjami, wymagającymi natychmiastowej reakcji są:
-
- hipoglikemia (niedocukrzenie),
-
- (wysoki poziom glukozy we krwi).
Dla dziecka chorego na cukrzycę zarówno hipoglikemia, jak i hiperglikemia są niebezpieczne.
| hipoglikemia – zbyt niski poziom cukru | hiperglikemia – zbyt wysoki poziom cukru | |
| Objawy | Niedocukrzenie to krytyczny spadek poziomu glukozy we krwi (poniżej 60 mg/dl), który stwarza realne zagrożenie dla organizmu.
Objawy:
|
Hiperglikemia to bardzo wysoki poziom glukozy we krwi utrzymujący się przez dłuższy czas.
Objawy:
Objawy te mogą świadczyć o rozwoju kwasicy cukrzycowej, która jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia. |
| Postępowanie | Postępowanie w przypadku hipoglikemii powinno obejmować kolejno takie czynności, jak:
Uwaga! Należy uwzględnić sytuację, w której dziecko będzie nieprzytomne i konieczne będą:
Zastrzyk z glukagonem może podać pielęgniarka szkolna, ale powinna nauczycielom zademonstrować, w jaki sposób należy go podać dziecku, ponieważ prawidłowe zrobienie zastrzyku z glukagonem w ciężkiej hipoglikemii może uratować mu życie. Zastrzyk powinien być przechowywany w takich miejscach, żeby zawsze był pod ręką. Hipoglikemia – nie wolno:
|
Schemat postępowania w przypadku hiperglikemii obejmuje:
Uwaga! W przypadku znacznej hiperglikemii ważne jest:
|
epedagogika