Czym są odruchy i jaką rolę odgrywają?
Czym są odruchy i jaką rolę odgrywają?
Każde prawidłowo rozwijające się dziecko wyposażone jest w pewien rodzaj biologicznego programu, ,,pakiet startowy”, którego celem jest w pierwszej kolejności zapewnić noworodkowi przetrwanie. Programem tym jest właśnie zestaw odruchów pierwotnych- automatycznych, prymitywnych reakcji organizmu powstających na poziomie pnia mózgu i wykonywanych bez udziału kory mózgowej. Umożliwiają nam one natychmiastową reakcje na nowe, nieznane jeszcze warunki środowiskowe oraz zmieniające się (po urodzeniu) potrzeby. Strategiczną rolą odruchów jest zatem zapewnienie dziecku możliwości przeżycia i przystosowania się do otaczającego świata. Drugą, nie mniej ważną ich funkcją jest zapewnienie fundamentu dla dalszego rozwoju, bazy dla pojawiających się w następnej kolejności odruchów posturalnych. Każdy odruch ma własny przebieg, pojawia się i rozwija w określonym czasie. Współpracują one ze sobą przygotowując organizm do kolejnych etapów rozwoju. Niektóre z odruchów zaczynają działać już w życiu płodowym, inne tuż lub niedługo po narodzinach. W miarę zachodzenia procesów dojrzewania mózgu i całego układu nerwowego odruchy w naturalny sposób powinny stopniowo schodzić na dalszy plan i poddawać się kontroli wyższych ośrodków mózgowych.
Program odruchowy, prawidłowo realizowany w toku rozwoju dziecka, zapewnia kształtowanie się wyższych umiejętności zdolności, takich jak percepcja, uwaga, pamięć, myślenie, rozumienie i mowa- tworząc podstawy dla naturalnego uczenia się. Obecność i rozwój odruchów wpływają na zachowanie, sferę sensoryczno- motoryczną, rozwój poznawczy i emocjonalny.
Integracja odruchów
Naturalny czas integracji większości odruchów pierwotnych to okres między 6.a 12.m.ż. Integracja polega na doprowadzeniu schematów odruchowych do takiego stanu rozwojowego, w którym zaczną one współpracować z systemami ruchów na wyższym poziomie. Działanie uwalnia się wówczas stopniowo spod mimowolnych reakcji ruchowych, a zaczyna nabierać cech dowolności. Zachowanie staje się coraz lepiej zorganizowane i nastawione na osiągnięcie celu. Integracja odruchów odbywa się poprzez ruch. To dzięki aktywności ruchowej, powtarzalności, zachodzą procesy dojrzewania i integracji najważniejszych mechanizmów odruchowych, co z kolei zarówno doskonali funkcje motoryczne, jak i rozwija wyższe funkcje poznawcze. Spontaniczna aktywność ruchowa małego dziecka jest naturalnym ćwiczeniem, które powinno prowadzić do prawidłowej integracji schematów odruchowych. Taki trening motoryczny leży również u podstaw pojawiania się umiejętności mówienia, zarówno w aspekcie technicznym (aparat mowy, stan mięśni), jak i umysłowym (rozumienie, myślenie).
Niezintegrowane odruchy są często przyczyną hamowania rozwoju, spowolnionego uczenia się i zaburzonego zachowania. Ich nadmierna aktywność prowadzi również do sytuacji, w której mózg funkcjonuje na poziomie przetrwania, co blokuje możliwość realizowania jego rozwojowej strategii. Stan, w którym u dziecka powyżej 12.m.ż.występuje nagromadzenie aktywnych odruchów pierwotnych oraz brak lub słabo funkcjonujące odruchy posturalne powyżej 3.r.ż., Sally Goddard nazywa niedojrzałością neurorozwojową. O niedojrzałości tej świadczy brak lub niepełna integracja odruchów, która skutkuje różnymi dysfunkcjami widocznymi w zachowaniu dziecka, sferze emocji, mowie, percepcji wzrokowej, słuchowej i wielu innych obszarach.
Przejawy niezintegrowanych odruchów u dzieci
Opóźnienie w zakresie rozwoju integracji tzw. odruchów twarzy zazwyczaj objawia się nadmiernymi lub osłabionymi reakcjami w obszarze jamy ustnej i całej twarzy. Widoczne są wówczas problemy z artykulacją i mową, ssaniem, gryzieniem, żuciem czy połykaniem. Niedojrzałość funkcji neuromięśniowych na poziomie całego ciała staje się często powodem trudności związanych z utrzymywaniem postawy i równowagi, kontrolowaniem własnych reakcji i emocji, percepcją wzrokową i słuchową itp., co w dużym stopniu może utrudniać uzyskiwanie postępów w terapii logopedycznej.
Wśród przykładowych objawów niepełnej integracji odruchów, możliwych do zaobserwowania również w gabinecie logopedy, wymienić można:
– opóźniony rozwój mowy, problemy z artykulacją,
– problemy z utrzymywaniem uwagi słuchowej,
– zbyt niskie lub zbyt wysokie napięcie mięśniowe w obrębie twarzy,
– częsty niepokój i wysokie pobudzenie,
– nadmierną ruchliwość,
– problemy z utrzymaniem stabilnej postawy ciała podczas siedzenia,
– częste zmiany pozycji ciała, przyjmowanie tzw. pozycji kompensujących,
– problem ze skupieniem wzroku i utrzymaniem uwagi wzrokowej,
– problemy z pracą oczu, czytaniem i pisanie, słuchaniem i rozumieniem poleceń,
– współruchy języka podczas pisania, rysowania czy innych czynności wykonywanych dłońmi.
Odruchy a mowa
Rozwój mowy jest ściśle powiązany z przebiegiem i poziomem rozwoju ruchowego. Dzieci z zaburzonym rozwojem motorycznym oraz trudnościami w zakresie koordynacji i równowagi często zaczynają mówić później i występują u nich różnego rodzaju zaburzenia w tej sferze. W kontekście logopedii mowa jest jedną z czynności motorycznych języka i aparatu artykulacyjnego, które pozwalają na komunikację językową. Jest ona jednocześnie wyższą funkcją psychiczną, której zaistnienie i rozwój wymagają zintegrowania motoryki pierwotnej, wyuczonych czynności motorycznych oraz myślenia i rozumienia. Z tego powodu dla kształtowania umiejętności komunikowania się z otoczeniem i mowy na najwcześniejszym etapie naszego rozwoju tak istotna jest integracja schematów odruchowych, ze szczególnym uwzględnieniem motoryki ustno- twarzowej.
Pierwotne reakcje i odruchy pełnią funkcję obronną i aktywizują strategie przetrwania w sytuacjach stresowych. Sprawia to, że tylna cześć mózgowia zajmuje się działaniami dla przeżycia, blokując tym samym proces świadomego rozumowania w nowej korze. To z kolei prowadzi do osłabienia pracy ośrodków słuchu fonematycznego ( ośrodek Wernickiego) i artykułowania ( ośrodek Broca) oraz ich współpracę. Bardzo często wszelkie opóźnienia rozwoju mowy, trudności z artykulacja, a także brak odpowiedniej koordynacji w obrębie twarzy ( np. na poziomie oczy-uszy, oczy- język) to konsekwencja niezintegrowanych odruchów niemowlęcych, które uniemożliwiają właściwą pracę twarzy i czaszki na poziomie strukturalnym.
Pierwotne schematy ruchowe, które pozostają w ścisłym związku z rozwojem mowy, należą do grupy odruchów ustno- twarzowych oraz do kategorii odruchów dynamicznych i posturalnych (wg Masgutowej). Mając na myśli odruchy, należy pamiętać, że nie istnieją one niezależnie od siebie. Tworząc skomplikowany układ schematów odruchowych, które ściśle ze sobą współpracują na różnych poziomach, budują potencjał pełnego rozwoju sensoryczno- motorycznego, poznawczego i emocjonalnego. Dlatego terapia zawsze powinna obejmować cały system, nie zaś pojedyncze odruchy.
Odruchy twarzy, podobnie jak inne ruchy pierwotne (odruchy niemowlęce), powinny przejść proces dojrzewania, rozwoju i integracji, aby rozwojowe schematy ruchów związanych z jedzeniem, mową, ekspresją emocjonalną czy komunikacją mogły prawidłowo funkcjonować. Istnieje wiele odruchów ustno- twarzowych.
Odruch ryjkowy (trąbkowy) wykształca się w ciągu pierwszego tygodnia po narodzinach i jest wywoływany poprzez dotyk warg niemowlęcia- w reakcji odruchowej mięśnie okrężne wargi skracają się i przywodzą do środka, a wargi wyciągają do przodu- powstaje tzw. ryjek lub trąbka. Odruch ten jest ważny dla rozwoju umiejętności zamykania ust i wciągania jedzenia wargami: umożliwia także nabycie umiejętności picia płynów ze szklanki i przez słomkę oraz dmuchania. Bierze udział w rozwoju mowy i prawidłowej artykulacji głosek takich jak: j, l, o, u, w, a, e, s, c, z, dz, cz, sz, rz. Odruch ryjkowy w stanie zintegrowanym działa w koordynacji z odruchem ssania, przełykania, żucia i oddychania; pomaga w rozwoju procesów mowy i myślenia. Niezintegrowany blokuje koordynacje między innymi odruchami twarzy, utrudnia wciąganie wargami jedzenia i picia, osłabia kontrole zamykania ust, blokuje rozwój mowy. Niesprawnie działający odruch ryjkowy często bywa przyczyną braku umiejętności zrobienia przez dziecko ,,dzióbka”. Odruch ten może powodować odwrotną reakcję pracy języka podczas podawania pokarmu- wypychanie zamiast wciągania.
Odruch dłoniowo- bródkowy Babkina pojawia się ok. 2.m. życia płodowego; wywołać go można, naciskając wewnętrzną stronę dłoni niemowlęcia, co spowoduje otwarcie ust, delikatne wysunięcie języka i przywiedzenie głowy w kierunku klatki piersiowej. Rozwój tego odruchu daje podstawę do kształtowania się asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego oraz koordynacji ręce- usta, a później ręce- język, co z kolei w późniejszym okresie wspiera rozwój mowy i komunikacji. Brak pełnej integracji odruchu Babkina może objawiać się:
– brakiem niezależności ruchów ust i rąk,
– słabymi umiejętnościami manualnymi,
– nieprawidłowym trzymaniem narzędzia pisarskiego,
– niewyraźnym pismem,
– brakiem umiejętności wyrażania myśli,
– zaburzonym oddychaniem ,jąkaniem,
– niezrównoważonym napięciem w obrębie szyi, rąk i twarzy,
– nadmierną lub osłabiona umiejętnością zaciskania dłoni w pięści,
– potrzeba wkładania do ust różnych przedmiotów czy elementów ubrania.
W przypadku niezintegrowanego odruchu Babkina często obserwowanym objawem u dzieci jest wystawianie języka lub wzmożona praca języka wewnątrz buzi podczas rysowania, pisania czy wycinania. Niezintegrowany odruch dłoniowo- bródkowy zaburza także rozwój ekspresji twarzy i dynamiki ruchów kości czaszki, zwłaszcza szczęki o obszaru skroniowo- żuchwowego.
Toniczny odruch błędnikowy ( TOB) – stanowi odpowiedź na działającą siłę grawitacji; pojawia się około 12.ty. życia płodowego. U niemowlęcia jest wywoływany poprzez zmianę położenia głowy w przestrzeni w stosunku do linii środkowej ( kręgosłupa). Jeżeli głowa zostanie uniesiona powyżej poziomu kręgosłupa, następuje zgięcie rąk i nóg oraz przyjęcie pozycji płodowej .Analogicznie, jeżeli głowa opadnie poniżej linii kręgosłupa, ręce i nogi dziecka prostują się.. Dzięki takim reakcjom rozwijają się alternatywne mechanizmy kontrolujące prace mięśni i w ten sposób zaczynają się tworzyć połączenia pomiędzy układami proprioceptywnymi i przedsionkowym. Toniczny odruch błędnikowy odgrywa ważną rolę w utrzymaniu dziecka w pozycji płodowej przez okres ciąży (TOB) w zgięciu, a w czasie porodu ( we współpracy z innymi odruchami) umożliwia dziecku przejście przez kanał rodny (TOB w wyproście).. Po urodzeniu daje dziecku możliwość reagowania na zmianę pozycji ciała wobec siły grawitacji, zapewnia podstawę tworzenia się mechanizmów stabilności, równowagi, napięcia mięśniowego oraz propriocepcji, bierze udział w rozwoju mechanizmu kontroli napięcia mięśni w całym ciele ( w tym także twarzy). W toku rozwoju ruchowego przygotowuje dziecko do umiejętności obracania się z pleców na brzuch i z brzucha na plecy, pełzania, czworakowania, stania i chodzenia, a także wpływa na rozwój całościowej koordynacji ruchów dziecka- rozwija relacje pomiędzy górą i dołem ciała ( wymiar ześrodkowania) oraz pomiędzy przodem i tyłem ( wymiar skupienia). Częste konsekwencje utrzymywania się tonicznego odruchu błędnikowego to:
– niezrównoważone napięcie mięśniowe ( zbyt niski lub zbyt wysoki tonus określonych partii mięśni),
– zaburzenia postawy ciała, utrudnione utrzymywanie pozycji stojącej, asymetria,
– zaburzenia równowagi koordynacji ruchowej,
– duża niechęć do ćwiczeń fizycznych,
– problemy z percepcją wzrokową i przestrzenną,
– problemy przetwarzaniem słuchowym,
– zaburzenia rozwoju mowy,
-nieadekwatna percepcja czasu i przestrzeni,
– kłopoty z organizacja własnych działań i czynności,
– trudności z ustaleniem relacji przyczynowo- skutkowych.
Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS)– pojawia się ok. 13.tyg. zżycia płodowego i jest reakcja kończyn na odwrócenie głowy. Kiedy dziecko kieruje głowę na jedną ze stron, ręka i noga po tej samej stronie ulegają wyprostowaniu, zaś po przeciwnej- zginają się. Aktywny we właściwym czasie ATOS:
– wspiera proces naturalnych narodzin,
– wpływa na rozwój percepcji słuchowej i wzrokowej, orientacji w przestrzeni i koordynacji słyszenie- widzenie,
-tworzy podstawę do rozwoju dominacji półkul oraz dominującego ucha,
– aktywizuje procesy obserwacji, uwagi i zapamiętywania na poziomie widzenia i słyszenia,
– stanowi podstawę dla rozwoju umiejętności orientacji w ramach linii środkowej oraz różnicowania prawej i lewej strony.
Niepełna integracja asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego zazwyczaj powoduje zakłócenia w procesach równowagi i koordynacji ruchowej. Częste są również problemy percepcją wzrokowa, z przetwarzaniem słuchowym, z przekraczaniem środkowej linii ciała, a także trudności w uczeniu si ( czytanie, pisanie, zapamiętywanie i odtwarzanie z pamięci). Ważną konsekwencją utrzymywania się aktywnego odruchu ATOS jest utrudniony rozwój niezależnych ruchów oczu podczas śledzenia poruszającego się obiektu, co powodować może trudności z fiksacją wzroku i wodzeniem w trakcie nauki czytania i pisania. Z obserwacji i doświadczeń osób pracujących nad integracją odruchów wynika ,że ATOS nie jest zintegrowany u ponad 50%dzieci ze zdiagnozowaną dysleksją oraz problemami w rozwoju mowy.
Odruch Moro– pojawia się w 28.tyg. życia płodowego, ale jako dojrzała postać (składająca się z dwóch faz) obserwowana jest ok.40 tyg., czyli w okolicy narodzin. Wywoływany jest przede wszystkim poprzez gwałtowną zmianę pozycji głowy dziecka, zazwyczaj przez odgięcie głowy poniżej linii kręgosłupa lub nagłe opuszczenie głowy przez dziecko. Według niektórych źródeł odruch Moro jest również reakcją na wszelkie nagłe, niespodziewane zdarzenia, a szczególnie na utratę podparcia głowy; uaktywniać go mogą także nagłe zmiany w dopływie światła, nieoczekiwane głośne dźwięki, różnica temperatury lub ból. ,W pierwszej fazie działania tego odruchu dziecko otwiera środek ciała, odrzucając w charakterystyczny sposób ręce i nogi na boki, oraz bierze gwałtowny wdech. Następnie zastyga w tej pozycji na kilka sekund. Drugą fazą odruchu jest przywiedzenie kończyn do brzucha, czemu zazwyczaj towarzyszą płacz i wydech. Jest to faza zamknięcia – powrót do pozycji płodowej w celu uniknięcia zagrożenia. Odruch ten zwany jest też reakcją obejmowania. Prawidłowo zintegrowany w sytuacjach pojawienia się nowego, nieoczekiwanego zdarzenia pozwala na dokonanie analizy i podjęcia decyzji o zignorowaniu bodźca lub zainteresowaniu się nim. Funkcje tego odruchu to m.in. pierwotne kontrolowanie zmiany pozycji ciała, zanim zostaną ukształtowane wyższe mechanizmy kontroli, a także pobudzanie czujności i przywoływanie zewnętrznego wsparcia. Bierze on ponadto udział w zaczerpnięciu pierwszego oddechu po urodzeniu. Odruch ten ma znaczenie dla przetrwania organizmu, w sytuacji rozpoznanej jako zagrożenie będzie uaktywniał reakcję walki lub ucieczki. W literaturze często podkreślane jest jego znaczenie dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego i poznawczego. Odruch Moro oddziałuje w dużym stopniu na układ przedsionkowy. Prawidłowy rozwój tego odruchu pozwala na wykształcenie się umiejętności skupienia i koncentracji uwagi oraz zdolności organizacyjnych.
Niektóre możliwe konsekwencje przetrwałego odruchu Moro:
– nadwrażliwość i nadmierna reaktywność na bodźce sensoryczne ( np. słuchowe, wzrokowe, dotykowe),
– nadmierna pobudliwość i aktywność ruchowa,
– problemy z równowagą i koordynacją,
– słabe umiejętności adaptacyjne, niechęć do zmian,
– niska tolerancja nagłych, niespodziewanych bodźców i wydarzeń,
– obniżona zdolność percepcji wzrokowej, niedojrzałość ruchów gałek ocznych,
– uogólniony niepokój, mogący przeradzać się w lęki i fobie,
– problemy z podejmowaniem decyzji, poczucie bezradności.
Z nadmierną wrażliwością na dźwięki i reakcję wywoływania odruchu Moro bywa powiązany odruch strzemiączkowy. Jest to słuchowy odruch obronny, rozwijający się równolegle z integracją odruchu Moro. Ma on za zadanie chronić ucho przed zbyt głośnymi dźwiękami- umożliwia rozwój zdolności do oddzielenia nieistotnych lub nieprzyjemnych dźwięków. Polega na skurczeniu się mięśnia strzemiączkowego w reakcji na głośny dźwięk. Mięsień ten znajduje się w uchu środkowym, jest przymocowany do kości zwanej strzemiączkiem: prawidłowo działający odruch strzemiączkowy dokonuje redukcji ruchu strzemiączka, co zmniejsza natężenie wibracji przekazywanych do ślimaka, a stamtąd do odpowiednich ośrodków w mózgu. Brak prawidłowego rozwoju odruchu strzemiączkowego prowadzi nierzadko do utrzymywania się nadwrażliwości na głośne lub specyficzne dźwięki lub na dźwięk własnego głosu.
Odruch grzbietowy Galanta pojawia się pomiędzy 15. a18.tyg. życia płodowego; aktywizuje się pod wpływem drażnienia pleców po jednej ze stron kręgosłupa ( bez dotykania osi kręgosłupa), co powoduje odruchowe zgięcie pleców w tę samą stronę po której nastąpiło drażnienie. Aktywny w odpowiednim czasie odruch Galanta:
– wspiera ruchy płodu w łonie matki- umożliwia przyjęcie właściwej pozycji ciała i wspiera noworodka podczas naturalnego porodu dzięki ruchom obracania, stymuluje także ruchy naprzemienne i współpracuje m.in. z odruchem ATOS,
– zapewnia pierwotne reakcje płodu na dźwięki dochodzące do niego z łona matki umożliwia rozchodzenie się fal dźwiękowych po ciele- działa jako pierwotny przewodnik dźwięku w macicy,
– rozwija koordynację ruchów górnej i dolnej części ciała oraz części przedniej i tylnej,
– przygotowuje dziecko do opanowania umiejętności chodzenia.
Dzieci z przetrwałym odruchem Galanta często doświadczają trudności ze spokojnym siedzeniem i koncentracją uwagi. Mają potrzebę pozostawania w ciągłym ruchu. Z powodu aktywizowania odruchu w wyniku zetknięcia odpowiednich miejsc na plecach z oparciem krzesła ,, spokojne” siedzenie na krzesełku staje się dla nich bardzo trudne. Z tego samego powodu niektóre dzieci doświadczają nieprzyjemnych odczuć przy noszeniu pasków lub ciasnych ubrań. Ponadto w przypadku niezintegrowanego odruchu Galanta mogą występować zaburzenia koordynacji w zakresie motoryki dużej, osłabienie pamięci krótkoterminowej oraz wydłużenie czasu reakcji procesów myślowych. Często pojawia się też deformacja postawy w postaci skoliozy i (lub) deformacja chodu w wyniku niewłaściwych rotacji bioder. Aktywność tego odruchu wiąże się nierzadko z problemami z utrzymaniem moczu ( w tym moczeniem nocnym).
Odruchy a stres
Odruchy pierwotne mogą uaktywnić się również w późniejszym życiu dziecka lub osoby dorosłej jako odpowiedź na stres lub doświadczenie traumy. Organizm przechodzi wówczas w tzw. tryb awaryjny- stan ukierunkowany na przetrwanie. W trybie tym zdecydowanie utrudnione są procesy uczenia się i rozwoju, szczególnie gdy doświadczamy stresu chronicznego- bodziec wywołujący reakcję alarmową w organizmie pojawia się często i regularnie lub jego działanie trwa niemal nieustannie.
Podsumowanie
Mamy do dyspozycji wiele metod i programów terapeutycznych, uwzględniających pracę z aktywnymi odruchami, prace z traumą, łagodzących i ( lub ) eliminujących efekty działania stresu. Nade wszystko należy zapewnić dzieciom możliwość doświadczania naturalnej aktywności ruchowej, która pozwala na wielopoziomową integrację i ułatwia podejmowanie codziennych wyzwań.
Joanna Korczak- Grochowska; Forum Logopedy styczeń/luty 2023; zebrała Beata Włodarczyk